Doç.Dr. Sema Alaçam / İstanbul Teknik Üniversitesi
Modern bilim kurgu romanını öncülerinden kabul edilen Jules Verne, Arzın Merkezine Seyahat ve Aya Yolculuk kitaplarını neredeyse peş peşe yazmıştır. 1864’te yayımlanan Arzın Merkezine Seyahat’te öykü, dayısı ile yerin derinliklerine ve bilinmeyene doğru yolculuğa çıkan yeğen Axel’in gözünden anlatılmaktadır. Bir jeoloji profesörü olan dayı Profesör Lidenbrock, yeryüzünden 40 kilometre aşağı inildiğinde 1300 dereceyi bulması öngörülen sıcaklık nedeniyle tereddütte kalan yeğenine: “Yeryüzünden itibaren beş kilometre aşağısını bile kati olarak tanıyamıyoruz. Bilim her an yeni buluşlarla gelişmektedir. Teorileri, yıkabilmektedir.
Buna başka çeşitli teoriler misaller verebiliriz. Arzın merkezinde iki milyon derecelik ısı olabileceği gibi, tahammül edilebilecek derecede bir soğukluk da olabilir.” diyecektir. Bir yıl sonra, 1865 yılında yayınlanan kitabının orjinal başlığı ise “De la Terre à la Lune” idi. Aya yapılacak yolculuk tasavvuru dünyadan, yerden ya da topraktan başlamaktadır. Kitapta, aya yolculuk fikri tartışılırken: “Bir gün önce yadsınan yığınla şey ertesi gün gerçekleşmez mi! Bu yolculuk da neden günün birinde yapılmasın?” denilecektir.
Aya yolculuk fikrinin Jules Verne’den önce pek çok öncüsü olmuştur. Jules Verne, “Aya Yolculuk” kitabında bunlardan bir kaçına değinmektedir. Jean Baudoin 1649 yılında bir İspanyol gezgin Dominique Gonzales’in aya yolculuğunu kaleme almaktadır. Cyrano de Bergerac’ın 1650’de yayınlanan “Ay’da Gezi” yapıtı benzer temadadır. Bir başka yapıt “Somnium ya da Ay Astronomisi” ise 1634 yılında, Kepler’in ölümünün ardından oğlu tarafından yayınlanmıştır ve aydan dünyaya yolculuğu detaylandırmaktadır. Yakın dönemde ise, NASA’nın öncülük yaptığı faaliyetler, odağımızı yeniden Ay’a ve Mars’a yönlendirmektedir. Bu faaliyetlerden birisi, 2015-2019 yılları arasında yürütülen "3B Yazıcı ile Üretilen Yaşam Alanı Yarışması" olmuştur. Bu kapsamda Mars’ta, oradan elde edilecek toprağı kullanarak eklemeli üretim teknikleri ile mekan üretiminin otomasyonu ilgililerin katkısına sunulmuştur. Yarışmadan kazandıkları ödül ile Penn State Üniversitesi Mimarlık Fakültesi, laboratuvarlarına alt yapı yatırımları yapmıştır. Türkiye’de ise 2022 yılında Bursa Büyükşehir Belediyesi, Bursa Teknik Üniversitesi, Bursa İl Milli Eğitim Müdürlüğü ve GUHEM işbirliği ile düzenlenen “Türkiye Ay Üsleri Ulusal Fikir Yarışması” ile lise, üniversite ve mezunlar kategorilerinde aya yönelik tasarım fikirleri gündeme gelmiştir.
Toprak ve Ay’ı bir araya getiren çalışmalar yeni değildir. Ancak 6 Şubat 2023 depremlerinden çok etkilenmiş olan bölgelerden biri olan Malatya ili Doğanşehir ilçesinde toprak ve ay araştırmalarının yolları keşişmiştir. Malatya ili Doğanşehir İlçesi Depreme Dayanıklı Toprak Yapı Pilot Çalışması, diğer bir adıyla “Emine Teyze Evi” çalışmaları devam ederken, gönüllü katılımcılara barınma imkanlarını açan Doğanşehir Fen Lisesi, 13-17 Şubat 2023 tarihleri arasında, İTÜ Bellatrix Uzay Takımı işbirliği ile “1. Uzay ve Bilim Şenliği”ne ev sahipliği yapmıştır.
Doğanşehir’den NASA’ya
18-20 Nisan 2024 tarihleri arasında ABD'nin Alabama eyaletinde, Huntsville'deki US Space & Rocket Center’da gerçekleştirilen 30. İnsanlı Keşif Aracı Yarışması’na (HERC) katılan ilk Türk takımı İTÜ Bellatrix Uzay Takımı oldu. Yarışma kapsamında, lise ve üniversite kategorisindeki takımların NASA tarafından belirlenen standartlar çerçevesinde insan gücüyle çalışan bir rover aracı tasarlayıp üretmeleri beklenmektedir. NASA Artemis görevinin bir simülasyonu olan bu yarışmada, katılan takımların ürettikleri rover aracını, takımlarından seçilen en az biri kadın olmak üzere iki pilot kullanarak yarım milden fazla mesafelik parkuru tamamlamaya çalışmaktadır. Bir başka değelendirme ölçütü ise yarışmaya katılan takımların ilköğretim ve ortaöğretim seviyesinde en az 250 öğrenciye STEM eğitimleri vermeleri ve verilen eğitimi değerlendirmeleridir. NASA HERC 2024’teki yarışmaya yönelik olarak, 6 Şubat 2023 depremlerinin üzerinden henüz bir yıl geçmişken, İstanbul Teknik Üniversitesi ve Doğanşehir Fen Lisesi işbirliğiyle 13-17 Şubat 2024 tarihleri arasında “Uzay ve Bilim Şenliği” düzenlendi. Şenlik kapsamda astronomi ve gökyüzü gözlem eğitimleri, teleskop kurulumu ve gözlem, robotik kodlama eğitimleri, insansız hava aracı ve ilgilenen öğrencilere 3B yazıcı eğitimi verildi. Şenliğe ilk astronotumuz Alper Gezeravcı çevrimiçi olarak katıldı. İTÜ Bellatrix Uzay Takımı üyeleri tarafından şenliğe özel olarak tasarlanan ARTEMIS Ay’a Dönüş simülasyonu temalı bir yarışma parkurunda, fen lisesi öğrencileri gruplar halinde yarıştı. Şenlik sonrasında Doğanşehir Fen Lisesi öğrencileri arasından 5 ekip Teknofest’e proje hazırladı. İTÜ Bellatrix Uzay Takımı ise, NASA HERC 2024’e katılan 72 takım arasında öne çıkarak yarışmanın 30. yılına özel olarak verilen “Artemis Educator” ödülüne layık görülerek uluslararası bir başarıya imza attı. Ödül olarak NASA'nın Artemis 1 misyonuyla Ay’ın yörüngesinde dolaşıp Dünya’ya dönen NASA Artemis 1 bayrağını alarak ülkemize kazandırdı. 2025’te düzenlenecek NASA HERC’e 27 lise ve 25 üniversite olmak üzere toplam 52 öğrenci takımı kabuşl edildi. İTÜ Bellatrix Uzay Takımı, İstanbul Teknik Üniversitesi ve Türkiye’yi 52 takım arasında temsil etmeye hak kazandı. Bu yıl daha önceki 30 yıldan farklı olarak, kardeş ülkemiz Azerbaycan'dan da bir lise takımı yarışmada yer alacak.
Yeniden ve Yerinde İnşaada Toprak
Malatya İli Doğanşehir ilçesi, 6 Şubat 2023 tarihli depremlerin fay hatlarının kesişim bölgesinde yer almaktadır. İlçe Nüfus Müdürlüğü 2023 verilerine göre mahalleleriyle birlikte ilçe nüfusu 35.936’dır. Çardak fayı ile Doğanşehir fay zonu üzerinde gerçekleştiği kabul edilen 6 Şubat 2023 Pazartesi günü saat 13.24'te gerçekleşen depremin, Doğanşehir’de yıkıcı etkisi daha büyük olmuştur. Toplam sayısı 14bini bulan yapı stokunun yaklaşık %75’i depremlerden hasar almış ve kullanılamaz duruma gelmiştir. İlçe, deprem sonrası dışarıya göç vermiştir. İlçe genelinde 14 geçici yaşam alanında, 4000’i aşkın konteynerde yaklaşık 19 bin kişi yaşam mücadelesine devam etmekte iken, TOKİ öncülüğünde tamamlanan ve teslim edilen konutlar bu sayıyı günden güne aşağı çekmektedir. Ancak, ağırlıklı olarak tarımla geçimi sağlamakta ve aktif olarak bağ, bahçe ve tarla ile etkileşimini devam ettirmekte olan ilçe sakinleri için yerinde dönüşüm projeleri büyük önem taşımaktadır. Bu noktada, kırsal alanda toprağın yapı malzemesi olarak kullanımı bir avantaj sağlayabilir ve alternatif bir modele evrilebilir mi?
2018 Türkiye Bina Deprem Yönetmeliği, kerpiçi taşıyıcı malzeme olarak kabul etmemektedir. 11 ili etkileyerek 14 milyon insanın barınma ihtiyacına yol açan 6 Şubat 2023 depremleri sonrasında kerpiç yapılar, hafif hasarla ayakta kalmasına rağmen ağır hasarlı sayılıp yıkıma terk edilmiştir. Oysa toprak dünya genelinde çok yaygın bir coğrafyada binlerce yıldır kullanılagelmekte olan kadim bir malzemedir. Ekolojik, yerel, kolay ulaşılabilir ve ekonomik bir malzeme olmasının yanısıra, kullanım süresince doğal ısı yalıtımı sağlamakta ve kullanım ömrü sonunda doğaya geri dönmektedir. Böylelikle yapım, kullanım ve kullanım sonrasında enerji tüketimini azaltmaya katkıda bulunmaktadır. Geleneksel yapım tekniklerimizin bir uzantısı olan kerpiç yapıların ötesinde, günümüzde sıkıştırılmış toprak tekniği ile hızlı, deprem güvenli ve sağlıklı yaşam alanları inşaa etmek mümkündür. Sıkıştırılmış toprak tekniği, inşaat sektöründeki mevcut ekipmanlarla kolayca uygulanabilir ve kalifiye işgücü gerektirmemektedir. Alker (alçı ve kireçle stabilize edilmiş toprak) ve diğer dayanımı arttırılmış toprak malzeme, kırsal alanlarda önemli bir alternatif olarak öne çıkmaktadır. Dayanımı arttırılmış toprak ile inşaa faaliyetlerinde ise aşağıdaki unsurlara dikkat edilmesi gerekmektedir:
Doğanşehir’de Bir Pilot Çalışma: Emine Teyze Evi
Depreme dayanıklı sıkıştırılmış toprak yapılar kapsamında yürütülen Emine Teyze Evi (ETE) projesi, sıkıştırılmış toprak kullanarak depreme dayanıklı yapılar inşa etmeyi ve yerel mimari gelenekleri modern tekniklerle birleştirmeyi hedefleyen pilot bir projedir. Projenin ana hedefi, deprem sonrası barınma ihtiyacını en hızlı, düşük maliyetli ve pratik şekilde karşılayarak uzun vadede yerel mimariyi modern yöntemlerle geliştirmektir. Aynı zamanda, sıkıştırılmış toprak yapım tekniğinde uzmanlaşmış kişilerin yetiştirilmesine ve bu alanda liderlik edecek uzmanların proje tabanlı öğrenme modeliyle desteklenmesine de katkı sunmayı hedeflemektedir. Mevcut projeye ek olarak, ülke genelinde çeşitli teorik ve pratik çalışmaların teşvik edilmesi ve disiplinler arası araştırmaların geliştirilmesi hedeflenmektedir. Bu çerçevede, geleneksel kerpiç yapı mirasının korunup geliştirilmesi için farkındalık yaratılması öncelikli konular arasında yer almaktadır. Tekil yapı anlayışının ötesine geçerek, ölçeklendirilebilir ekolojik köy projelerinin geliştirilmesi ve toprak temelli yapı malzemelerinin üretiminin endüstriyel boyuta taşınması da önemli hedeflerdendir. Ayrıca, toprağın sıkıştırılma sürecini otomatikleştiren araç, yöntem ve tekniklerin geliştirilmesi, modüler ve kolay uygulanabilir kalıp sistemlerinin tasarlanması üzerinde durulmaktadır. Toprağın mekanik özelliklerinin standardize edilmesi için yeni yöntemler geliştirilmesi ve toprak yapıların mevcut yapı yönetmeliklerine tekrar dahil edilmesi de önemli bir adımdır. Bu kapsamda, toprak yapı malzemelerinin kullanımında uzmanlaşmış liderler yetiştirmek amacıyla lisans ve lisansüstü düzeyde eğitim müfredatlarının hazırlanması da planlanmaktadır.
Emine Teyze Evi (ETE) projesi Doğanşehir İlçesi Esentepe Mahallesi’nde, Kahramanmaraş-Malatya anayolu ile Karslılar Caddesi’nin kesişiminde yer almaktadır. 70metrekare brüt alana sahip proje, daha önce 40 yılı aşkın sürede 4 büyük deprem atlatmış yığma bir yapının yerine inşaa edilmektedir. ETE projesinde, mimarlık öğrencileri ve mezunları başta olmak üzere farklı şehirlerden gelen yaklaşık 120 gönüllü görev almıştır ve bu sayı her geçen gün artmaktadır. Mimarlık öğrencileri, akademik ve şantiye stajları kapsamında katılım sağlamıştır. Mimarlık, Peyzaj Mimarlığı, İç Mimarlık, İnşaat Mühendisliği öğrenci ve mezunları ise projenin uygulama aşamasında aktif olarak tasarım geliştirme ve problem çözümüne katkı sunmuştur. Millî Eğitim Bakanliği Sosyal Sorumluluk Programı Ve Hayat Boyu Öğrenme/Sertifikasyon Uygulama Yönergesi kapsamında sosyal sorumluluk projesi olarak Doğanşehir Fen Lisesi ve Doğanşehir Şehit Barış Aybek Mesleki ve Teknik Anadolu Lisesi’nden çok sayıda öğrenci dönüşümlü olarak uygulama aşamasına katıldı. Malatya Turgut Özal Üniversitesi, Sanat Tasarım ve Mimarlık Fakültesi, Resim Bölümü ve öğrenci ve öğretim üyeleri bir hafta boyunca görevli olarak çalışmalara destek oldular. İnönü Üniversitesi, Mühendislik Fakültesi, İnşaat Mühendisliği Bölümü öğretim üyeleri malzeme numunelerinin laboratuvar testlerinde mesleki ve teknik destek sunarken, öğrenciler ise fırsat buldukça şantiyede aktif katkı sağlamaktadır. Bunların haricinde uygulama aşamasında Türkiye’nin dört bir yanından, yaşları 18’den 60 arasında değişen çok sayıda gönüllünün emeği geçmektedir. Bu anlamıyla bir IMECE projesi niteliği kazanmıştır. Uzmanlık bilgisi için, merhum İTÜ öğretim üyesi Prof.Dr. Ruhi Kafesçioğlu’nun yayınları önemli bir temel oluşturmuştur. Türkiye’deki kerpiç ve toprak yapılar konusunda eğitim, araştırma ve uygulama alanlarının tamamında yarım asırdır aralıksız üretim gerçekleştiren emekli İTÜ öğretim üyesi Prof.Dr. Bilge Işık, her ihtiyaç duyulduğunda koşulsuz destek sağlamaktadır ve genç araştırmacıların alana adım atmasını teşvik etmektedir. İnşaat mühendisliği ve uygulama sırasında karşılaşılan her türlü teknik detayın çözümünde, İnş. Müh. Mesut Yüksel Şahin ve İndis Mühendislik’ten Y.İnş.Müh. Cevdet Öztürk mesleki birikimlerinin süzgecinden geçirdikleri sentezler ile aktif katkı sunmaktadır.
Temmuz-Ekim 2024 tarihleri arasında, toplam 179 kişinin katkısıyla 381.770 TL bağış toplanmıştır. Toprak Yapı Geliştirme ve Araştırma Derneği (TOYGAR) bünyesinde toplanan bağışlardan 222.454TL, tekrar tekrar kullanılabilir, modüler, kurulumu ve sökümü pratik olan metal kalıp teminine harcanmıştır. Konya’da üretimi gerçekleştirilen kalıpların sıkıştırılmış toprak yapım tekniğinde kullanılabilirlik araştırma ve geliştirme faaliyetleri ile ETE’de kullanılan kalıpların galvaniz boya ve nakliye maliyetini Derin İnşaat ve Mimarlık Ofisi üstlenmiştir. ETE’nin çatısında kullanılacak yapısal ahşaplar İTÜ Vakfı ve Ahmet Demirel Orman Ürünleri desteğiyle temin edilmiştir. Doğanşehir Belediyesi, toprak temini ve nakliyesi konusunda destek vemiştir. Doğanşehir Fen Lisesi ise, deprem sonrasında Trabzon Köprübaşı Belediyesi tarafından Doğanşehir Fen Lisesi bahçesine kurulan Bungalovları, çalışmaya şehir dışından katılan gönüllülerin kullanımına açmıştır. Böylelikle yalnızca uygulama değil aynı zamanda ihtiyaç duyulan bütçenin oluşturulması da yediden yetmişe, kişilerden kurumlara yurdumuzun dört bir yanından katkılarla sağlanmaktadır. Bu yönüyle de, örnek bir proje niteliği taşımaktadır.
İhbar Hattı
0530 842 5945
