Prof.Dr. Mehmet Yüce Yazdı: Türk Devletleri Teşkilatı Enerji Bakanları Konseyi Toplantısı

*Prof. Dr. Mehmet YÜCE

Türk Devletleri Teşkilatı (TDT)’na üye ülkeler ya da daha bilinir adıyla Türk Dünyası, enerji kaynakları açısından önemli bir potansiyele sahiptir. BP’nin 2021 yılı verilerine göre; dünyadaki petrol rezervi 1.732,4 milyar varildir. Bölgesel olarak bakıldığında küresel petrol rezervlerinin neredeyse yarısı Orta Doğu’da bulunmaktadır. Bu çerçevede bölge, dünya petrol rezervlerinin %48,3’üne sahiptir. Orta Doğu kadar olmasa da Orta Asya bölgesi de enerji kaynakları bakımından zengindir. Orta Asya bölgesindeki Türk devletlerinin sahip olduğu enerji rezervlerinde Hazar Denizi’nin payı oldukça büyüktür. Bilindiği gibi dünyanın en eski petrol üretim bölgelerinden biri olan Hazar havzasına kıyıdaş olan beş devletten üçü, Türk devletidir. Hazar Bölgesinde 200 milyar varil civarında petrol bulunmaktadır. Bu ise dünya petrol rezervlerinin yaklaşık %10’una tekabül etmektedir.

Bölgede yer alan Türk devletlerinin ispatlanmış toplam petrol rezervleri 38,2 milyar varil civarındadır. Kazakistan %1,7’lik oranla en fazla petrol rezervine sahip olan devlet iken petrol rezervlerinin %0,6’sına sahip olan Özbekistan ise petrol konusunda kendi kendine yetebilen bir konumda bulunmaktadır. TDT’ye üye ülkeler içinde petrol kaynağı açısından en zengin ülke Kazakistan’dır. Kazakistan, Tengiz, Kashagan ve Karachaganak gibi büyük petrol sahalarına ev sahipliği yapmaktadır. Kashagan sahası, dünyanın en büyük petrol sahalarından biri olup, tahmini rezervleri 13 milyar varil civarındadır. Kazakistan kadar petrol kaynağı potansiyeline sahip olamamasına rağmen ürettiği Petrolü Türkiye üzerinden Avrupa’ya sevk eden ve bu nedenle önemli. Azerbaycan’ın petrol ihracatında Bakü-Tiflis-Ceyhan (BTC) boru hattı büyük önem arz etmektedir. Azerbaycan'ın Azeri-Çırak-Güneşli (ACG) sahası, ülkenin en büyük petrol sahasıdır ve tahmini rezervleri 7 milyar varil civarındadır.

BP’nin verilerine göre, dünyadaki toplam doğal gaz rezervi 188,1 trilyon metre küptür. Bölgesel sınıflandırmada ilk sırada yine Orta Doğu gelirken (%40,3), ikinci sırada %30,1 ile Bağımsız Devletler Topluluğu (CIS) üyesi ülkelerin oluşturduğu bölge yer almaktadır. Bağımsız Türk devletleri içerisindeyse Türkmenistan %7,2’lik oranla öne çıkmaktadır. Türkmenistan, Hazar Denizi kıyısında önemli hatırı sayılır petrol rezervlerine sahiptir. Ülkenin en büyük üretim sahalarından biri de Nebit Dag sahasıdır. Türkmenistan'ın kanıtlanmış petrol rezervleri yaklaşık 600 milyon varil ile 1 milyar varil arasında tahmin edilmektedir.

Dünyanın en eski petrol üreticisi ülkelerden biri olan Azerbaycan, özellikle Avrupa pazarları için Hazar Denizi bölgesinde önemli bir petrol ve doğal gaz tedarikçisi konumundadır. British Petrol (BP) tarafından yayınlanan “Review of World Economy” isimli rapora göre ülkenin 7 milyar varillik kanıtlanmış petrol rezervi bulunmaktadır. Söz konusu bu rakam, dünya rezervlerinin 0,6’sına tekabül etmektedir. Ülkenin rezerv/üretim oranı ise 29,3’tür. Azerbaycan’da önemli miktarda doğalgaz rezervleri de bulunmaktadır. “BP Statistical Review of World Energy 2021” göre 2019 yılı itibariyle Azerbaycan’ın kanıtlanmış doğalgaz rezervleri 2,5 trilyon metreküp (dünya toplam doğalgaz rezervlerinin %1,3’si) olup, 2020 yılı üretimi ise 25.8 milyar metreküp olmuştur.

Bu açıdan bakıldığından enerji, Türk Devletleri arasından en önemli işbirliği alanları başında yer almaktadır. Bu husus hem Türk Dünyası 2040 Vizyonu Belgesinde hem de Zirvelerin sonuç bildirimlerinde yer almış ve liderler tarafında farklı ortamlarda dile getirilmiştir. Türk Dünyası 2040 Vizyon Belgesinde “Politikaların koordinasyonu yoluyla enerji alanında Üye Devletler arasında stratejik ortaklık kurulması”nın TDT’nin öncellikleri arasında yer aldığı hususu vurgulanmış, “Ekonomik ve Sektörel İşbirliği” altına “Enerji” alt başlığına yer verilerek bu konuda oluşturulacak ortak politika üzerinde durulmuştur.

TDT'nin Enerjiden Sorumlu Bakanlar Toplantıları, Orta Asya’dan Avrupa’ya kadar geniş bir alanı kapsayan bölgenin enerji güvenliği mimarisine bağlılığı açısından özel bir öneme sahiptir. TDT, somut sonuçlar doğurabilecek ve TDT bünyesindeki tüm Tarafları kapsayan hedef odaklı çok taraflı enerji projelerine odaklanmaya çalışmaktadır. Ayrıca, Türk Dünyası 2040 Vizyonu, politikaların koordinasyonu, enerji çeşitlendirmesi ve özellikle yenilenebilir enerji alanında temiz/yeşil enerji için işbirliği yoluyla Üye Devletler arasında stratejik ortaklıklar kurma ihtiyacını vurgulamaktadır.

Türk Devletleri Teşkilatı enerji alanında ortak politikaların geliştirilmesi ve uygulamaya geçirilmesi amacıyla Türk Devletleri Teşkilatı Enerji Bakanları Konseyi kurulmuştur. Devlet Başkanlarının talimatları üzerine, 23-24 Şubat 2021 tarihlerinde TDT Enerji Bakanları Birinci Toplantısı çevrimiçi formatta düzenlenmiştir. Türk Devletleri Teşkilatı bünyesinde kurulan bu çalışma platformu, Üye Devletlerin politikalarının koordinasyonunu ve enerji kaynaklarının verimli yönetimini güçlendirerek bölgesel işbirliğini sağlamanın yanı sıra, bölgede enerji verimliliği ve yenilenebilir enerji alanlarında ileri teknolojilerin uygulanmasına yönelik işbirliğini geliştirme fırsatlarını araştırmaktadır. Ayrıca, Üye Devletler arasında özellikle arama ve petrol mühendisliği, modern elektrik güç sistemlerinin tasarımı, yeşil enerji, elektrikli araçlar ve yenilenebilir enerji kaynakları konularında deneyim ve en iyi uygulamaların paylaşılması da işbirliğinin önemli bir parçası olarak değerlendirilecektir.

TDT Enerji Bakanları Konseyi İkinci Toplantı 28 Eylül 2022 tarihinde Kazakistan’ın Almatı kentinde gerçekleştirilmiştir. Bakanlar, 24 Şubat 2021 tarihinde gerçekleştirilen TDT Enerjiden Sorumlu Bakanlar Birinci Toplantısı'nın mutabık kalınan tutanaklarının çevrimiçi formatta uygulanması hakkında bilgilendirilmiş ve TDT Enerji İşbirliği Çalışma Grubu'nun önceki toplantılarını takdirle karşılamış, kendi ülkelerinde ve bölgede enerji alanındaki mevcut duruma ilişkin görüşlerini paylaşmış ve bu hayati alanda Türk işbirliğinin daha da geliştirilmesi konusundaki kararlılıklarını ifade etmişlerdir. TDT'nin Enerjiden Sorumlu Bakanlarının Üçüncü toplantısı 30 Mart 2023 tarihinde Budapeşte'de gerçekleştirilmiştir. TDT Enerji Bakanları Dördüncü Toplantısı ise 14-16 Eylül 2024 tarihinde Kırgız Cumhuriyeti'nin başkenti Bişkek'te yapıldı. Toplantıda,  TDT üyesi ülkeler arasında enerji sektöründe iş birliğinin güçlendirilmesi, teknolojiler ve yeşil girişimler için bölgesel merkez oluşturulması ve enerji çalışanları arasında yıllık mesleki beceri yarışmalarının düzenlenmesi konuları ele alındı.

Toplantıda Azerbaycan konuşan Enerji Bakanı sayın Perviz Şahbazov’un açıklamaları oldukça dikkat çekici olduğunu söylemek mümkündür. TDT’ye üye ve gözlemci ülkelerle Azerbaycan'ın ticaret hacminin geçen yıl 9 milyar doları aştığını, bu ülkelerin Azerbaycan ekonomisine 18,2 milyar dolar, Azerbaycan'ın ise bu devletlere 20,3 milyar dolar yatırım yaptığını vurgulayan Bakan, enerji alanındaki iş birliğini Türk devletleri arasındaki “ilişkilerin stratejik boyutu" olarak nitelendirmektedir.

Bakan konuşmasında BTC'nin yanı sıra Azerbaycan-Türkiye enerji birliğinin Bakü-Tiflis-Erzurum, TANAP, Güney Gaz Koridoru gibi büyük katkıları bugün Türkiye ile birlikte birçok ülkenin enerji güvenliğini sağladığını, .geçen yıl ve bu yılın 8 ayında bu boru hatlarıyla Türkiye ve dünya pazarlarına 41 milyon ton petrol ve 37 milyar metreküp gaz temin edildiğini, bu yıl beklenen 25 milyar metreküp gaz ihracatımızın 9,8 milyar metreküpü Türkiye'ye, 12,5 milyar metreküpü ise Avrupa'ya tedarik edilmesi planlandığını ifade eden Şahbazov, Bakü-Tiflis-Ceyhan üzerinden bugüne kadar 2 milyon ton Kazakistan petrolünün taşındığını ve bu hacimlerin kademeli olarak artırılmasına yönelik anlaşmanın, Azerbaycan'ın Orta Asya ile Türkiye ve Avrupa arasında birleştirici rolünün bir kanıtı olduğunu söyledi.

Bakan’ın da ifade ettiği gibi Türk devletleri ile enerji iş birliği sadece artan bir çizgide gelişmekle kalmamakta, aynı zamanda bölgesel öneme sahip yeni proje ve girişimlerin hayata geçirilmesine de ivme kazandırmaktadır. Bu bağlamda “Hazar-Karadeniz-Avrupa”, “Azerbaycan-Kazakistan-Özbekistan” ve Nahçıvan üzerinden “Azerbaycan-Türkiye-Avrupa” yeşil enerji koridoru projeleri, Türk devletlerini Avrasya'da temiz enerji tedarikinde ve enerji geçişinde önemli rol oynayan ülkeler haline getirecektir. Türk Devletlerinin zengin enerji potansiyelini ve elektrik enerji sistemlerini birleştirmenin yanı sıra Azerbaycan ve Türkiye üzerinden Avrupa'ya ihracatı sağlamayı amaçlayan bu koridorlar, tek bir “yeşil enerji platformu” olma iddiasındadır. Böylece Türk Devletlerinde çıkarılan petrol ve doğalgaz hatta yeşil enerji kaynaklarının Türkiye üzerinden Avrupa’ya aktarımı Türk Dünyası’nın uluslararası arenada etkisini artıracaktır.

Türkiye her ne kadar enerji rezervleri açısından zengin bir ülke değilse de Türk Devletlerinin Avrupa’ya açılan kapısı niteliğinde olduğu için bu ülkelerin enerjileri Batı’ya sevk etmeden kilit rol oynayan ülke konumundadır. Türkiye bu jeostratejik konumunda yararlanarak enerji arz güvenliği ve enerji sevkiyatı konusunda Türk Devletlerinin enerji üssü olmak potansiyeline sahiptir. Başka bir ifadeyle Türkiye'nin coğrafi konumu, enerji kaynaklarına yakınlığı ve enerji projeleriyle bölgesel bir enerji merkezi olma hedefine uygun bir ortam sunmaktadır. Türkiye, özellikle Hazar bölgesindeki doğalgaz ve petrol yataklarına yakınlığı ve Türk devletleriyle olan tarihi ve kültürel bağları sayesinde bu rolü üstlenebilir. Türkiye ile Azerbaycan arasında nakil boru hatları olan TANAP ve TAP, Türk devletlerinden Avrupa’ya enerji taşıma açısından önemli stratejik projelerdir. Bu projeye Azerbaycan, Türkmenistan ve Kazakistan gibi enerji zengini Türk devletleri de katarak ya da bu devletlerle iş birliği yaparak bu projeyi daha da geliştirmek mümkündür.

*Bilim İnsanı- Akademisyen