Dinin Üç Dinamiği

Cibril hadisinde maddeler halinde esasları vazedilen iman esasları, insanı aşkın/müteal olana raptetmesi itibariyle dinin dikey boyutunu, yeryüzüne ait problemlere rabbani çözümler sunması cihetiyle İslami kurallar dinin yatay boyutunu ve insanın nefsine ışık tutan ihsan ise dinin derinlik buudunu temsil etmektedir.

Talim ve tedrisindeki icmal ve tafsil keyfiyeti mahfuz, tarih boyunca itikat esaslarının bir değişikliğe uğramaması, ilk ve öncelikli mevhibe olan imanın, tarihin taşıyıp, insana giydirdiği aklı aşmada birincil dinamik olduğunu ders vermektedir. Gelen resullerle beraber şeriatların kısmen de olsa değişebilmesi, bazı ayetlerin hükmünün zaman içinde nesh edilmesi ve mezhepler arasında farklı hukukî uygulamalar bulunması da dini pratiğin inanç esaslarından farklı olarak zaman ve zemine bağlı değişkenleriyle beşeriyete ait problemlerin çözümünde ayrı bir dinamik yapı arz ettiğini göstermektedir. Tecrübesi sübjektif, ferdi ve enfüsi olmakla birlikte neticesi ve tesiri objektif, içtimai ve afaki olabilen ihlas ise insanın benliğinde saklı muammayı çözmede üçüncü dinamik olarak karşımıza çıkmaktadır.

Cibril hadisinin yanı sıra pek çok âyette nazara verilen iman, amel, ihlâs ilişkisinde bir sıralama gözetilmesi gerek fert özelinde gerek cemiyet genelinde din binasının ikamesinin üç boyutuyla birden temsiline vâbeste olduğunu göstermektedir. Müminin hayatında “şirki terk”, “mâsiyeti terk”, “mâsivayı terk”le görünür olan ve Kur’ân-ı Hakîm’de “iman/itikad”, “İslam/amel”, “ihsan/ihlâs” şeklinde karşımıza çıkan ve yine dinî ilimler içerisinde “akaid”, “fıkıh”, “tasavvuf” disiplinleriyle belirgin bir hâl ve suret alan bu hiyerarşik yapı, herhangi bir dünya görüşünün kendisini vaz’ etmesi aşamalarında değişmeyen bir sıralamadır.

Bir önceki yazıda da belirtmeye çalıştığımız gibi tarih boyu insan hayatında, hususiyle cemiyet planında karşılık bulan her türlü inanç ve düşünce sistemi, sunduğu “metafizik tasavvur”, “etik kabul” ve “estetik tercihleriyle” belirginleşmiş ve farklılaşmıştır. Metafizik bize “doğru” ve “yanlışın” etik “iyi” ve “kötünün”, estetik ise “güzel” ve “çirkinin” cevabını verme iddiasındadır. Ancak hakiki bir metafizik tasavvur üzerine kurgulanmamış etik kabullerin yanıltıcı, doğru etik kabuller neticesinde şekillenmemiş estetik beğenilerin ise saptırıcı olması kaçınılmazdır.

Mücerred metafizik bir tasavvurun kabulüne indirgenmesi mümkün olmayan İslam dini açısından, vahyin ve mübelliğinin yol göstericiliğiyle irtibatını kesip, müstakilen insanlık tecrübesi ve tercihlerine indirgenmiş “doğru/yanlış” kıstasları belirleyici bir esas olamayacağı gibi; salt beşerî beğenilerle şekillenen “güzel/çirkin” tercihleri de belirleyici kriterler olamaz. Estetik beğeni gibi etik kabullerin kaynağından kopması da çok kısa bir müddet içinde ferdi ve içtimai hayatı yapboz oyununa dönüştürecek ve ağır hasarlara mâl olacaktır. Bu sebeple müminler, gerek “iyi/kötü” anlayışlarında gerek “doğru/yanlış” telakkilerinde gerekse de “güzel/çirkin” beğenilerinde iman ettikleri ilâhî vahyin ve mübelliğinin rehberliğini esas almaktadırlar.

İnsan fıtraten iyiliği arzulasa ve istese de vahiyden bağımsız bir şekilde, doğru olanı salt beşerî bilgi ve tecrübeyle bilip uygulaması mümkün görünmemektedir. Kur’ân’da insanların kötü zannettiği (kerih gördüğü) şeylerin iyi olabileceğinin açıklanması, (Bakara, 2/216) kişinin yaptığı kötü işlerin kendisine güzel görünebileceğinin belirtilmesi (Fâtır, 35/8) ve resul gönderilmedikçe azap edilmeyeceğinin bildirilmesi, (İsrâ, 17/15) insanın iyilik ve kötülüğe ilişkin bilgisinin kesinlik değeri taşımadığına işaret etmektedir.

Buna paralel olarak bazı insanların ilâhî irâde ve kudreti hiçe sayarcasına iyiliği kendilerinden bilmeleri de Kur’ân’da tenkidî bir üslûpla ele alınmıştır. Nitekim Firavun ve ashâbı iyiliği kendilerine isnat etmişler, başlarına gelen kötülükleri ise Hazret-i Musa ve ashâbının uğursuzluğuna bağlamışlardır. (A’râf, 7/131) Aynı şekilde münâfıklar da iyilikleri Allah’a, kötülükleri Hazreti Peygamber’e atfetmişlerdir. (Nisa, 4/78) Allah ise bir yandan iyilik ve kötülükleri kendisinin yarattığını bildirirken öte yandan insanın yaptığı iyiliklerin kendi lehine, kötülüklerin de kendi aleyhlerine olduğunu beyan etmiştir. (Nisa, 4/79; İsrâ, 17/7).

Her anlamda vahyin ve mübelliğinin yol göstericiliğini esas alan İslam ilim geleneğinin ahir zamandaki birinci dava vekili olan Üstad Bediüzzaman’ın ilahi ilim ile beşerî düşünce ve tecrübenin insanlık tarihi boyunca kâh barışıp kâh çatışıp, çarpışmasını hulasa ettiği cümleleri meselemizin umumuna ışık tutar mahiyettedir.